Pentsamolde induktiboa vs. deduktiboa

Scivolemo japoniarra mintzo zaigu (hemen eta hemen) buruz diferentzia funtzionala zein den existitzen inter pentsatu an molde induktiboa (head-last) eta pentsatu an molde deduktiboa (head-first), bai-eta apoiatzen du kreazioa on sistema prepositibo bat tza euskara:

[23:37:29] Josu Lavin dice:Jesus Rubio vole crear un systema prepositivo in basco
[23:38:02] scivolemo dice:Eum supporto ab Iaponia!

Zinez iruditzen zaigu ze halako testigantzak dira biziki baliotsuak afin behingoz kontura gaitezen ze hemen (eta Japonian) den existitzen azpigarapen linguistiko-komunikatibo diferentzial esanguratsu bat, zeini kasu egin behar genioke baldin interesatzen bazaigu hobetzea bizi-maila hon pertsonak/herriak.

Baina, ¿zer esan nahi dugu noiz diogun pentsamolde induktiboa edo pentsamolde deduktiboa? Hori argitzeko, ez dut aurkitu aipu hoberik ezi artikulu bat zein Mitxel Kaltzakortak publikatu zuen an 1997, titulatzen Norbaiten edo zerbaiten berri ematen. Artikulua da oso ona, nire ustez, eta ematen ditu hainbat intuizio klabe buruz arazoa on euskara komunikatiboa. Besteak beste, Kaltzakortak dio honako hau:

Osagarrietako informazioek guneari egiten diote referentzia, haren mendekoak dira-eta. Esan liteke osagarriak zintzilik, eskegita, daudela gunetik informazio aldetik.

Eta informazio guzti hau, gune-osagarriena alegia, estruktura bitan, oro har, eman daiteke: egitura analitikoan eta sintetikoan. Ordena analitikoan (eduki globalenetarik parteetara) honela:

(1) "NESKA bat ezagutzen dut hilegorria, itzelezko autoa duena eta mutilez inguratuta ibiltzen dena"

Eta ordena sintetikoan (parteetatik globalenera) honetara:

(2) "Itzelezko autoa duen eta mutilez inguratuta ibiltzen den NESKA hilegorria bat ezagutzen dut"

[Kaltzakorta, 1997]

Hortxe dugu zertan datzan diferentzia inter ordena induktiboa (zein doan parteetatik globalenera) eta deduktiboa (zein doan globalenetarik parteetara). Kaltzakortak, bere artikulu mamitsu horretan, dio:

Zentzu komun hutsak erraten badigu ere (1) perpausa erraz prozesatzen dugula, eta (2)a penaz, nekez, erakutsi gura nuke horren zergatiak.
...
(Ordena sintetikoan) lehen osagarria irakurrita, beronen informazioa aidean geratzen da zeri lotuko zain. Bigarren osagarria irakurririk, beronen informazioa -lehenengo osagarrienaz gain- eskegita gelditzen da zeri oratuko begira. Gunea irakurri ondoan ez dugu makala hartzen lasaitua, oraintxe baitakigu zeri egiten dioten referentzia irakurririko osagarriek. Baina oraindino buruan gordeta ote daukagu irakurritako osagarri bien informazioa? Ez dut uste, irakurleak eduki ezik elefante memoria edota gastatu ezean itzelezko energia informazioa atxikitzen gogoan.
...
Hara zergatik ikuspegi pragmatikotik (kostua-irabazia) ikertuta (2)a lako estrukturak ez diren komunikagarriak, informatiboak. Buru-nekagarri dira, porrot egiten dute eta sarri irakurleen amorragarri eta uxagarri bihurtzen dira.
...
Ordena analitikoko (1) perpausa prozesatzeak ez du eragiten nekerik, (2)ak ez legez. Izan ere, lehenengo emanez gero informazio nagusia, gunea, beronen informazio globala osatuz-osatuz osagarriak progresioan. Eta, jakina, pertsonen berri emateko esanikoek balio dute gauzen berri emateko ere. [Kaltzakorta, 1997]

Nik uste ze Kaltzakortaren artikulua hain da esplizitoa non ez dun behar batere komentariorik, ezbada esatea ze jotzen du bete-betean gain iltzea.

Soilik aipatu ze, Kaltzakortaren adibide hori irakurrita, etorri zaigu burura beste adibide bat (hon Asier Larrinaga), zein nuen komentatu hemen:

- (?) Telealarma sistema bakarrik bizi diren eta mugitzeko zailtasunak dituzten pertsonei bizi kalitatea hobetzeko sortu zen

- HOBETO: Telealarma sistema bakarrik bizi diren pertsonei eta mugitzeko zailtasunak dituztenei bizi kalitatea hobetzeko sortu zen.

Kaltzakortaren kasuan bezala, zentzu komun hutsak erraten digu ez dagoela konparazio posiblerik inter Larrinagaren adabakia eta gaztelaniazko itzulpena:

El sistema de telealarma surgió para mejorar la calidad de vida de las personas que viven solas y tienen dificultades para moverse.

Hantxe genioenez:

Bistan da: posposizioek (estruktura eta baliabide pospositiboek) huts egiten dute noiz eraman behar dute karga komunikatibo handia, ez baitziren horretarako sortu. Edo bestela esanda: soluzioa, esan nahi baita tajuzko soluzioa, ezin da lortu ezpada gaindituz euskara estandarraren muga estuak, eta luze gainera (estruktura eta baliabide prepositiboak dira ezinbestekoak; ala ez?).

[43] [⇶]